محمود مصدق/
فضــای مجــازی بــا گسـتـردگی و ویژگی‌های منحصر به فــردش در کنار ایجاد فرصت‌های بی‌نظیر برای پیشرفت همه‌جانبه کشور و ارائه خدمات گسترده به اقشار مختلف مردم، تهدیدهای مخربی نیز به همراه داشته است.
انتشار محتواهای نامناسب علیه اخلاق‌عمومی، مقدسات‌اسلامی، امنیت و آسایش عمومی و... تنها بخشی از این تهدیدهاست. شاید به همین دلیل است بعضی از کارشناسان و مقام‌های مسئول هرازگاهی از آلوده و ناامن بودن فضای مجازی و از ضرورت ساماندهی این فضا می‌گویند.
عبدالرضا رحمانی فضلی، وزیر کشور اواخر سال گذشته در جلسه شورای اجتماعی با اشاره به اینکه برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی در حوزه فضای مجازی با خلأهای قانونی مواجه هستیم و به همین دلیل نوعی ولنگاری در این فضا مشاهده می‌شود، از آمادگی شورای اجتماعی این وزارتخانه برای ساماندهی فضای‌مجازی خبر داده بود.
حال پرسش اینجاست دقیقاً این ساماندهی به چه معناست؟ چه ارگان‌ها و یا نهادهایی در این خصوص مسئولیت دارند و اصلاً با وجود اهمیت آن چرا تاکنون این مهم تحقق نیافته است؟
ساماندهی هیچ وقت به نتیجه نمی‌رسد
دکتر احمد میرعابدینی، پژوهشگر و استاد دانشگاه علامه‌طباطبایی نگاه خوشبینانه‌ای به موضوع ساماندهی فضای‌مجازی ندارد و به قدس می‌گوید: نمی‌دانم فضای اندیشه آدم‌ها را چطور می‌توان سازمان داد. بعضی‌ها به زبان از این موضوع صحبت می‌کنند، اما من تصور نمی‌کنم چنین چیزی ممکن باشد. چطور می‌شود تفکر فردی را تغییر داد وقتی دلش با تو همراه نیست؟ به همین دلیل است که تلاش‌ها برای ساماندهی فضای‌مجازی تاکنون به نتیجه نرسیده و به نظر نمی‌رسد هیچ‌وقت هم به نتیجه برسد.
میرعابدینی معتقد است این ساماندهی اگر به تفتیش عقاید منجر شود، ممنوع و مورد مذمت دین‌اسلام است. افراد با گفتن اندیشه‌های خود راه‌حل نشان می‌دهند.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: البته موضوع هرج‌ومرج مقوله دیگری است؛ یعنی برخی‌اوقات نیز باید محدودیت‌هایی وجود داشته باشد. هر سخنی را نمی‌شود گفت و یا شایسته نیست گفته شود. قوانین مربوط به رسانه‌ها، حدود بیان اندیشه یا محتوا را مشخص کرده است.
نتیجه مثبت برخی از کشورها
دکتر ناصرمزینی، عضو هیئت‌علمی دانشکده کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت تهران هم در این خصوص به قدس می‌گوید: اینکه چه چیزی را می‌خواهند ساماندهی کنند پرسشی است که بنده هم از دست‌اندرکاران و مسئولان حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات دارم. اما باید بپذیریم محدودیت‌های نظارتی و کنترل فضای‌مجازی در کشورهای مختلف دنیا اعمال می‌شود. به هر حال یکسری از سایت‌ها و شبکه‌ها که محتواهای غیراخلاقی و خلاف عفت‌عمومی انتشار می‌دهند در همه کشورهای دنیا با محدودیت‌هایی حتی در حد فیلترشدن مواجه می‌شوند. البته اتخاذ چنین محدودیت‌هایی هم کاملاً منطقی است مثلاً نرم‌افزارهای جست‌وجوگر محتوا با امکان فعال کردن «قفل‌والدین» جلوگیری از دسترسی کودکان به تارنماهای غیراخلاقی را در آمریکا ممکن ساخته یا لایحه محافظت کودکان از اینترنت «سیپا» مدارس و کتابخانه‌های عمومی این کشور را موظف می‌کند برای انجام فعالیت‌های اینترنتی، فیلترهای مربوط به تارنماهای غیراخلاقی، گپ برخط، شبکه‌های اجتماعی و اتاق‌های گفت‌وگو را در رایانه‌هایشان نصب کنند. بنابراین ما هم که دارای فرهنگ اسلامی هستیم طبیعی است که انتظارات دیگری داشته باشیم، بنابراین بنده ساماندهی این فضا را از این منظر دارای مشکل نمی‌بینم.
وی با اشاره به اینکه بخشی از بحث ساماندهی به ابزارهای خدمات فضای الکترونیک مثل جست‌وجوگرها، پیام‌رسان‌ها و... مربوط می‌شود، می‌گوید: مثلاً موتورهای جست‌وجوگر وظیفه دارند در ارائه خدمات نرم‌افزاری عدالت را رعایت کند تا اقتصاد یک کشور بهم نریزد، اما مثلاً گوگل این‌گونه عمل نمی‌کند به گونه‌ای که حتی اروپایی‌ها هم که از لحاظ فرهنگی به آمریکا نزدیک هستند از این بابت از این شرکت ناراضی‌اند و بارها از آن اعلام شکایت کرده‌اند، بنابراین منطقی است هر کشور از اینترنت و دیگر ابزارهای بومی برای این فضا استفاده کند. مثلاً در روسیه گوگل و یاهومسنجر مسدود شده و این کشور موتور جست‌وجوی خودش را دارد. یا دولتمردان چین با برپایی «دیوار آتش‌بزرگ» یا همان دیوار مجازی چین به هیچ‌وجه با یک اینترنت تمام غربی کنار نیامده‌اند و از اینترنت کاملاً بومی به نام «هولیان ونگ» استفاده می‌کنند چون سیاستشان این است که برای مدیریت خدمات از ابزارهای بومی خود استفاده کنند و جالب اینکه خیلی خوب هم نتیجه گرفته‌اند و به مردم سرویس می‌دهند، بنابراین ما هم در این زمینه باید سعی کنیم ابزارهای بومی داشته باشیم.
وی ادامه می‌دهد: هر یک از کشورها سازمانی برای ایفای نقش محوری در این خصوص دارند، اما متأسفانه این وظیفه در کشور ما متمرکز نیست. یعنی شورای عالی فضای‌مجازی یکسری سیاست‌گذاری می‌کند و وزارت ارتباطات و نهادهای دیگر مثل شورای عالی انقلاب هم در این ارتباط نقش دارند که همین موضوع مشکل ساز شده، در حالی که مثلاً در روسیه یک مجموعه واحد و متمرکز مسئولیت کامل این فضا را به عهده دارد و اگر کسی اعتراضی دارد می‌داند با کجا طرف است.
وی با اشاره به اینکه شورای عالی فضای‌مجازی بالاترین نهاد سیاست‌گذاری در حوزه فضای مجازی است، می‌گوید: این شورا به صورت جدی این نقش را ایفا نمی‌کند به همین دلیل است که با وجود همه تلاش‌ها تاکنون ساماندهی فضای‌مجازی به نتیجه موردنظر نرسیده است. به هر حال شورای یاد شده باید به نحو شایسته نقش خود را ایفا کند و البته در عوض باید پاسخگوی کم و کاستی‌های این حوزه هم باشد.
تضاد منافع گروه‌ها
داوود زارعیان، معاون شرکت مخابرات ایران نیز در گفت‌وگو با ما می‌گوید: وقتی بحث ساماندهی فضای مجازی مطرح می‌شود چند محور مورد توجه قرار می‌گیرد که اصلی‌ترین آن مدیریت این فضاست. به این معنی که باید یک فرد یا نهاد به عنوان متولی بتواند در این حوزه حرف اول و آخر را بزند که اکنون به نظر می‌رسد فضای‌مجازی در ایران دارای این ویژگی نیست. نهادهای متعددی در این خصوص تصمیم‌گیری می‌کنند و از وزارت ارتباطات و همچنین از برخی شرکت‌ها انتظاراتی دارند. شاید نخستین مسئله ساماندهی این بخش است. بالاخره اگر شورای عالی فضای‌مجازی وجود دارد، پس شورای عالی اطلاع‌رسانی برای چیست؟ اگر شورای عالی اطلاع‌رسانی و همین‌طور شورای عالی فضای‌مجازی هستند پس وزارت ارتباطات و کمیسیون تنظیم مقررات و سایر بخش‌هایی که در این حوزه فعالیت هستند چه نقشی دارند؟ بنابراین به نظر می‌رسد کشور در زمینه مدیریت فضای‌مجازی باید فکری کند.
وی ابزارهایی را که مردم در فضای مجازی استفاده می‌کنند مثل ایمیل‌ها و پیام‌رسان‌ها را محور دوم ساماندهی این فضا عنوان می‌کند و می‌گوید: این ابزارها هم در حال حاضر به صورت یکپارچه مدیریت نمی‌شوند. به عنوان نمونه وقتی می‌بینیم حدود ۹۰ درصد کاربران ایرانی از پیام‌رسان خارجی استفاده می‌کنند ما باید یکی دو پیام‌رسان قوی داخلی داشته باشیم اما شاهد راه‌اندازی ده‌ها پیام‌رسان داخلی هستیم که هیچ‌کدام از آن‌ها قادر به پاسخگویی نیازهای همه کاربران نیستند. در سایر حوزه‌ها مثل جست‌وجوگرها و ایمیل ملی هم از این دست ناهماهنگی‌ها زیاد است. پس این حوزه یکی‌دیگر از مواردی است که باید سازماندهی شود.
وی ادامه می‌دهد: حوزه سوم به محدودیت‌ها و مسائلی برمی‌گردد که در چارچوب برخی از قوانین کشور است. اصولاً بایدها و نبایدها براساس ساختار فرهنگی، ایدئولوژی و قوانین حاکم بر یک کشور تعیین می‌شوند. باید ببینیم چگونه به قانون مطبوعات و آزادی انتشار اطلاعات، محدودیت‌های فرهنگی داشته باشیم، چون در اینجا و عرصه‌های مختلف شاهد چندصدایی هستیم. برخی معتقدند این کانال بسته شود و بعضی هم ۱۰۰ درصد مخالف بسته شدن این فضا هستند. به نظر می‌رسد این حوزه بسیار پُرچالش و مهم است و نیاز به مطالعه و کار زیادی در این بخش داریم. به عبارت دیگر باید پارامترهای متعددی را در این حوزه مورد توجه قرار دهیم، بنابراین وقتی بحث ساماندهی را مطرح می‌کنیم این‌گونه نیست که مثلاً یک پارکینگ داریم که خودروها در آن بد پارک شده‌اند و ما باید آن را سامان بدهیم، بلکه از محتوایی صحبت می‌کنیم که بزرگ و بسیار حائز اهمیت است و با تأخیر دارد ساماندهی می‌شود.
وی درباره راهکارش برای اینکه ساماندهی فضای‌مجازی از سوی کاربران به برخورد سلیقه‌ای تعبیر نشود، هم می‌گوید: در حوزه آی‌تی دنیا شاخص‌های بسیار زیادی برای کار تعریف کرده است. دنیا به همه‌چیز این فضا از جمله موضوع فرهنگی، پیام‌رسان‌ها و... فکر کرده است. یعنی این‌طور نیست که فضای مجازی در دنیا رها شده باشد. این فضا از سوی کشورها مدیریت می‌شود. برخی از کشورها مثل فرانسه، آمریکا، ترکیه، مالزی و چین برای ساماندهی فضای مجازی مدل‌هایی در نظر گرفتند و یک نهاد رگلاتوری بسیار قوی ایجاد کردند که تمام مسئولیت‌ها در آن متمرکز شده و براساس قوانینی که در این خصوص تصویب کرده‌اند، به فعالیت در این فضا می‌پردازند و تقریباً هم موفق هستند. بنابراین ما می‌توانیم از آن شاخص‌ها الگو بگیریم و آن‌ها را متناسب با فرهنگ خود بومی کنیم و سپس مورد استفاده قرار دهیم. البته در حوزه فضای مجازی اسناد بالادستی هم داریم که در آن‌ها تا حدودی تکلیف این مسائل روشن شده است.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه مخابرات سپس به بحث چرایی ساماندهی نشدن فضای‌مجازی در ایران می‌پردازد و می‌گوید: تضاد منافع گروه‌ها سبب شده تا تلاش‌ها برای ساماندهی این فضا تاکنون به نتیجه نرسد. یعنی بازیگردان‌های این حوزه خیلی زیاد هستند و هر یک از آن‌ها هم حرف‌هایی دارند که با دیگری سازگار نیست. ضمن اینکه حساسیت بالای حوزه فضای‌مجازی سبب شده تا کسی به تنهایی جرئت نکند ساز و کاری برای این حوزه تعریف کند.
نظر شما